دروغ سیزده از کجا آمده است؟ - اردکان خبر

کج شدن برج میلاد، پس فرستادن کوه نور توسط ملکه انگلیس یا اخبار فوت چهره های سرشناس، دروغ هایی هستند که در یک روز یعنی صبح سیزدهم فروردین شکل گرفتند و انتها همان روز عمرشان به سر آمد؛ شایعه هایی که به دروغ سیزده معروفند. اما این باور عامیانه از کجا آمده است؟

موضوع های مورد آنالیز فولکلور و فرهنگ عامه بسیار متنوعند و نوروز و سیزده به در یکی از آن ها محسوب می شود. در واقع باور های عامیانه، جلوه ای از فرهنگ عامه یا فولکلور است.

عقاید و باور های انسان ها، درست و نادرست، علمی و خرافه، تازه و کهنه، تلخ یا شیرین، زشت یا زیبا، خنده دار یا ملال انگیز، همه و همه ریشه در فرهنگ چندهزار ساله یک تمدن دارد که به مرور زمان یا به همان شیوه اولیه باقی مانده یا دستخوش تغییراتی شده است.

با اینکه عامه مردم دروغ سیزده را باور نموده اند و دیگران را با آن در یک روز سرگرم می نمایند، اما در بیشتر کتاب هایی که به موضوع آداب و رسوم جشن های ایرانی یا فرهنگ عامیانه می پردازند، به پدیده ای تحت عنوان دروغ سیزده اشاره ای نشده است و به نظر می رسد این امر مثل بسیاری از موارد دیگر، یک فرهنگ وارداتی باشد.

با توجه به اسناد تاریخی موجود، ایرانیان همواره از دروغ گفتن منع شده اند. کهن ترین اثر منثور یا لوح درباره دروغ مربوط به دعای کوروش کبیر در تخت جمشید است که به خط میخی و به این معنا برای ما باقی مانده است: خداوند این کشور را از دشمن، خشکسالی و دروغ محفوظ دارد.

در بخش های گوناگون شاهنامه هم ابیاتی در نکوهش دروغ وجود دارد از جمله خسرو انوشیروان در شروع پادشاهی خود اعلام می نماید: اگر جفت شود زبان بر دروغ / نگیرد ز بخت سپهری فروغ / سخن کژ ز بیچارگی است / به بیچارگان بر بباید گریست.

در کتاب باور های عامیانه مردم ایران نوشته دکتر حسن ذوالفقاری با همکاری علی اکبر شیری نوشته شده است: در فرهنگ عامه، هر گاه کسی حرف کذبی یا کفری بر زبان جاری کند باید استغفار کند و خط بینی بکشد، به این شکل که انگشت اشاره اش را بر زمین پر خاک، سپس روی بینی اش می کشد و اگر کسی به دروغ به یکی از اسمای مقدس یاد کند و بلایی بر او نازل نشود، می گویند از خدا برگشته است. همچنین زنی که باردار است نباید حسد ورزد یا دروغ بگوید، چون در دوران بارداری این اعمال زشت باعث می شود که روزی و نعمت خداوند از او دور شود.

همچنین آمده است: زمانی که شخص رنگرز پیروز به ساخت رنگ مورد نظرش نشود، می گویند خُم رنگرزی ورگشته و اگر دروغ عظیم و باورنکردنی در شهر شایع شود وضع به حالت عادی برمی شود.

بعضی جامعه شناسان، دروغ سیزده را زیرگروه جامعه شناسی شایعه می دانند. از نظر بعضی تحلیل گران رویکرد روان شناختی شایعه (آلپورت و پستمن) عوامل گوناگونی موجب شکل گیری رواج شایعه می شوند که تمایل برای رفع ابهام، یکی از آنهاست.

از موافقان با دیدگاه آلپورت و پستمن می توان به میلر، رابرت رنپ، فورستر و اجکا اشاره نمود. آنان هم معتقدند وجود ابهام (فقدان اطلاعات) در خصوص موضوعات مهم در بین گروه های متجانس مثل مردم یک شهر، یک یگان نظامی و ... موجب رواج سریع شایعات می شود.

گفته می شود سه عامل اصلی در فرآیند شکل گیری شایعه وجود دارد: شایعه غالباً از طریق صحبت ها و مکالمات شخصی افراد منتقل می شود بدون اینکه این امر نیازمند دلیل و برهان باشد. شایعه عمدتاً مربوط به وقایع و رویداد های مهم، اشخاص مشهور، مسئولان، مردم، سازمان ها و نهاد های مهم است. شایعه خبری است که در نتیجه مباحثات گروهی به صورت بازسازی شده ای در آمده است.

دکتر محمدباقر تاج الدین - جامعه شناس و استاد دانشگاه - معتقد است: درباره وقوع شایعه در جامعه ایران هنوز پژوهش های دقیق و علمی ای صورت نگرفته است و هرگونه اظهار نظر در این زمینه صرفاً در حد بعضی پیش فرض ها و محصول بعضی تأملات مربوط به هر رشته علمی بوده و برای اظهار نظر دقیق تر ضرورت دارد که پژوهش های جدی تری صورت بگیرد.

شایعه و شایعه پراکنی تقریباً در تمامی جوامع وجود دارد و نمی توان آن را خاص بعضی جوامع دانست، اما می توان گفت که شایعه در بعضی جوامع بیشتر از سایر جوامع رواج دارد و این موضوع به شرایط روانی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن جوامع بستگی دارد.

نکته مهم در این زمینه این است که برخلاف تصور معمول و رایجی که وجود دارد شایعه را فقط افراد نمی سازند بلکه در موارد زیادی مشاهده شده که بعضی گروه ها، سازمان ها، نهادها، بنگاه های مالی و حتی دولت ها با اهداف خاصی شایعه پراکنی می نمایند.

باید آنالیز و واکاوی کرد مشکل کجاست که تا این حد و اندازه شایعه های گوناگون در ایران رواج می یابد و میلیون ها نفر را درگیر می نماید و ذهن و روان آدمیان را مورد تاخت و تاز قرار می دهد و صد البته عواقب بسیار جبران ناپذیری را هم به همراه دارد.

او بعضی دلایل بروز و رواج شایعه در جامعه را به صورت فهرست وار این چنین بیان می نماید: سنخ روانی ایرانیان به گونه ای است که عموماً عادت به عظیم نمایی بعضی مسائل داشته و بر همین اساس به طور اتوماتیک بعضی شایعه ها را رواج می دهند.

ایرانیان عموماً دارای روحیه دیونوسوسی هستند که محصول شادی، سرمستی، شور و هیجانات بوده و این روحیه را کم و بیش در طول تاریخ هم به نمایش گذاشته اند. چنین روحیه ای تا حدود زیادی از نظم، ترتیب و عقلانیت دوری می جوید و هر مطلبی را بدون تأمل و تعمق می پذیرد و کمتر آن را به محک خرد و عقل می سنجد.

این گونه است که بار ها و بار ها در اماکن عمومی و سایر مکان ها مشاهده می شود که کسی مطلب بی پایه و اساسی را می گوید و بقیه هم بدون تأمل و تفکر آن را سریعاً می پذیرند و صد البته به دیگران هم منتقل می نمایند و بعضی مطالب نادرست و غلط در جامعه شیوع پیدا می نماید.

شرایط تاریخی یکی دیگر از این عوامل است. کشور ایران به دلایل تاریخی ای، چون حملات و یورش های گسترده ای که به خود دیده و همچنین به دلیل اینکه در تاریخ گذشته خویش در ذیل حکومت های دیکتاتوری و استبدادی بوده لذا پنهان بودن بسیاری از امور در چنین حکومت هایی مستعد شایعه سازی و شایعه پراکنی بوده است و به گونه ای این مشکل فرهنگی و تاریخی همچنان در جامعه رواج دارد.

از طرفی رواج شایعه در جامعه ایران نوعی التیام بخشی برای رنج ها و مسائل است. چرا که عموماً نهاد ها و سازمان هایی برای پاسخگویی به انبوه مسائل و مسائل وجود نداشته و حقیقتاً اگر پاسخگویی منطقی ای در این زمینه وجود داشته باشد، به احتمال زیاد بعضی از این شایعه ها خودبه خود رفع شده و زمینه بروز و ظهور نخواهند یافت.

در بسیاری از مواقع بنا به بعضی اقتضائات افراد، گروه ها و جناح ها برای حذف و شکست رقبا دست به شایعه سازی می زنند تا از این طریق بتوانند حریف را از میدان رقابت بیرون نمایند و از این طریق به اهداف خاصشان دست یابند.

در ایران نهاد ها و سازمان های دولتی و حتی غیردولتی، خود را کمتر موظف به پاسخگویی شفاف و منطقی دانسته و با این کار زمینه را برای بروز انواع و اقسام شایعات فراهم ساخته اند. به عبارت دیگر، پنهان کاری نهاد ها و سازمان ها یکی از مهم ترین دلایل بروز و ظهور شایعه در جهانی امروز است.

همچنین در جامعه ایران افراد عموماً گرفتار فرهنگ شفاهی بوده و کمتر به دنبال ایجاد فرهنگ مکتوب هستند و اساساً فرهنگ شفاهی بر فرهنگ مکتوب غلبه دارد. به این معنا که ایرانیان عموماً مباحث شفاهی را بر مطالعه و تأمل و تحقیق ترجیح می دهند و این چنین فرهنگی بسیار زمینه را برای بروز و ظهور فرهنگ شایعه تقویت می نماید..

اما دروغ سیزده چه تاثیرات اجتماعی می تواند به همراه داشته باشد؟ دکتر فریده مجیدی - مردم شناس و جامعه شناس - در این باره می گوید: به نظر می رسد تاریخِ موضوع دروغ سیزده در ایران به بیش از شصت سال پیش می رسد که از سوی چند روزنامه نگار ایرانی رواج پیدا نموده است.

شروع ماه آوریل یک روز پیش از سیزده نوروز است و این هم زمانی، دست آویزی شد که در سیزده نوروز که ویژه جشن، شادی و نیایش برای باران و باروری زمین است، زیر نام شوخی سیزده با مردم و دیگر رسانه ها شوخی نمایند و شمارهٔ سیزده فروردین سال 1322 شمسی یکی از روزنامه های آن موقع را یکپارچه به صورت دروغ درآوردند.

مشابه مراسم دروغ سیزده که در روز سیزده به در همراه با شوخی و خنده از سوی دوستان و اعضای خانواده و نزدیکان انجام می گیرد، مراسم دروغ اول آوریل در بعضی کشور های اروپایی و همچنین اول ماه نیسان است که در ترکیه نیز انجام می گیرد.

دروغ سیزده حالت شوخی دارد و در مبحث جامعه شناسی شایعه جا می گیرد. به عبارتی دروغ سیزده به در نوعی شایعه است که از روی شوخی یا قدرت شکل می گیرد.

او خاصیت دروغ سیزده را مبهم بودن آن عنوان می نماید: وقتی دروغ سیزده به زبان آورده می شود، مخاطبین را دچار ابهام می نماید و اگر سریع لو نرود، گوینده به نوعی امتیاز و قدرت می گیرد که توانسته شوخی را انجام دهد که دیگران به سرعت پی به صحت و سقم آن نبرند.

البته تا قبل از انتها روز دیگران را در جریان شوخی بودن مطلب می گذارند. اگر دروغ سیزده ریشه ایرانی داشت حتما پژوهشگرانی که در زمینه فرهنگ عامه کار می کردند به آن می پرداختند، اما اشاره ای به آن نشده و به احتمال زیاد یک فرهنگ وارداتی است..

اما چرا دروغی مثل سیزده در یک جامعه شکل می گیرد و از آن استقبال می شود؟ این عضو هئیت علمی پژوهشکده مردم شناسی به این پرسش چنین پاسخ می دهد: در واقع دروغ سیزده بعضی از خصوصیات اخبار زرد را دارد و در عین حال تفاوت هایی هم با آن دارد. دروغ سیزده محدود به یک روز است و خیلی سریع ابهام زدایی می شود.

از طرفی در فرهنگ شفاهی شکل می گیرد و در یک گروه خاص مطرح می شود و با اخبار زردی که مکتوب می شوند تفاوت دارد. این دروغ می تواند به صورت شوخی یا از موضع قدرت باشد. اگر فردی بتواند دروغی را مطرح کند که تا شب روشن نشود برای او نوعی پیروزی به همراه دارد، چون دروغ خوبی گفته است.

اما اگر دروغی که فرد گفته زود لو برود به عبارتی فرد در کارش شکست خورده محسوب می شود، چون نتوانسته کارش را خوب انجام دهد. ورود به سال نو یک مراسم گذار است یعنی وارد سالی می شویم که درباره اتفاقات پیش رو چیزی نمی دانیم و با اینکه این نو شدن جشن و شادی را به همراه دارد، اما با نوعی اضطراب و استرس هم همراه است و حالت هیجانی را در افراد ایجاد می نماید.

دعا های ابتدای سال هم بیانگر همین موضوع است و همه آرزو می نمایند سال جدید پر از دگرگونی و حال خوب باشد. به عقیده من شاید افراد سعی می نمایند از طریق یک دروغ، سایه نحس موضوع دیگری را از بین ببرند مثل روز سیزده به در که با دروغ همراه می شود تا نحسی روز سیزدهم را از طریق آن از بین ببرند.

شاید مسئله اشاعه فرهنگی در موضوع دروغ سیزده مطرح است و گفته می شود زمانی که شارل نهم هم می خواسته تقویم را از ماه آوریل به ژانویه تغییر دهد دروغ آوریل شکل گرفته. به احتمال زیاد این موضوع به فرهنگ های دیگر نیز سرایت نموده است.

نحس بودن عدد سیزده یا روز سیزدهم فروردین هم یکی دیگر از باور هایی است که مردم عامه آن را به زبان می آورند و در بسیاری از منابع به آن اشاره شده است.

در کتاب باور های عامیانه مردم ایران به نحس بوده عدد سیزده هم اشاره شده است: سیزده را نحس می دانند و هنگام شمارش اعداد از ذکر سیزده خودداری می نمایند و به جای سیزده می گویند یازده، دوازده، زیاده. برای رفع نحوست سیزده هنگام شمردن به جای سیزده می گویند زیاده و در پیمانه کردن خرمن هنگام رسیدن به اعداد نه تا سیزده آن ها را تکرار نمی نمایند و در عوض عدد ماقبل را دوبار می شمارند.

چون اعتقاد دارند که این اعداد نحس هستند. روز های سیزده ماه را نحس می دانند. همچنین روز سیزدهم فروردین جزو روز های نحس آورده می شود و رسم دارند که صبح زود همین روز خانواده ها باید هرکدام مقداری آتش در پشت پلاس های خود روشن نمایند تا نحسی این روز از بین برود.

به نظر می رسد سیزده گریزی و ترس از آن مختص ایرانیان نیست و در فرهنگ های مختلف وجود دارد. اصطلاح یونانی سیزده هراسی نشانگر گستردگی و نفوذ این باور است. این باور آنقدر قوی است که بسیاری از هتل های عظیم جهان یا دوازده طبقه هستند یا اگر می خواهند بیشتر از دوازده طبقه باشند، نام طبقه سیزدهم را نمی برند، چون بسیاری از مردم، ماندن در طبقه یا اتاق سیزدهم را نمی پذیرند. همچنین اغلب فرودگاه ها گیت سیزدهم ندارند.

درباره منشا ایجاد این باور اظهارنظرات زیادی شده است؛ از جمله آنکه می گویند، چون یهودا که به حضرت عیسی (ع) خیانت کرد، سیزدهمین عضوی بوده که در شام آخر حضور داشته است، پس از آن موقع سیزده نحس شده است.

البته سیزده در همه فرهنگ ها نحس نیست و در فرهنگ های باستانی چین و مصر نشانه شانس است. مصریان باستان فلسفه زندگی را طی کردن مراحل و رسیدن به تکامل معنوی می دانستند.

این راستا معنوی سیزده مرحله داشته که دوازده مرحله آن در این جهان و مرحله سیزدهم آن در جهانی دیگر و پس از مرگ بوده است بنابراین شماره سیزده نماد مرگ شده است. اما مرگ نابودی و تباهی تلقی نمی شده، بلکه یک انتقال باشکوه و مطلوب بوده است. اکنون هر چند تمدن مصر از بین رفته، نماد مرگ برای سیزده باقی مانده و این عدد نشانه مرگ، ترس و نحسی شده است.

در قانون حمورابی که از زمان بابلی های باستان به جا مانده، قانون شماره سیزده وجود ندارد و بعد از قانون شماره دوازده، قانون شماره چهارده آمده است. معلوم نیست که چرا بابلی ها سیزده را تا این حد نحس دانسته اند. شاید علت آن از این امر ناشی می شود که در بیت سیزدهم سرود روحانی ایشتر که شعر حماسی بابلی هاست نام الهه مرگ آمده است که خوشایند نیست.

باور ها عقاید پیشینیان در تمامی جنبه های زندگی از تولد تا مرگ بوده که گاهی خرافی و گاهی درستند. در مقابل باور قوی افراد، بسیاری هم دروغ سیزده یا نحس بودن این روز را خرافه می دانند و به آن اعتقادی ندارند.